Quote:Германскиот историчар Штефан Требст: Ванчо Михајлов никогаш не влегол во внатрешноста на Македонија



Предраг Димитровски 20.04.2022

Во 2010 година, во бројот од 5 февруари, во бугарското списание “Култура“, германскиот историчар Штефан Требст објави пообемен текст посветен на Иван Ванчо Михајлов. Текстот беше насловен како „Ванчо Михајлов-терорист бирократ“ и досега е познат за стручните кругови во Македонија, но не и за пошироката јавност.
Со оглед на актуелноста и значењето во дадениот политички момент, текстот ќе го пренесеме во три продолженија.
Во центарот на Софија, во Борисовата градина во 1990 година беше подигната спомен-биста на маж на средна возраст во паравоена униформа. Станува збор за Иван Михајлов (1896-1990), лидер на терористичката Внатрешна македонска револуционерна организација (ВМРО) од 1928 до 1934 година, сојузник на Мусолини, Хитлер и на Усташката Независна хрватска држава. На Балканот тој е познат и како нарачател на многубројни политички убиства против македонски и бугарски дејци, па и на бугарски, како и на југословенски политичари, а заедно со Анте Павелиќ тој е автор на Марсејскиот атентат во 1934 година. Наспроти тоа, тој по 1945 година не само што не е судски прогонуван, туку дури и денес е непознат во Европа на ЕУ.



Неспорен факт е дека во Европа, во периодот меѓу двете светски војни, меѓу национално-револуционерните движења, кои имале за цел преразгледување на Версајскиот мировен договор, воено најспособна и затоа најопасна и ултимативно најефикасна е ВМРО. Нејзина краткорочна цел е присоединувањето на Вардарска Македонија, која од 1918 година е дел од Југославија, кон Бугарија, а подалечна-обединување на сите делови, што и припаѓаат наисториската територија на Македонија, во една Голема Македонија, чија престолнина ќе биде Солун. ВМРО се бори против новата југословенска држава од бугарска и албанска територија, откако секоја пролет преку нејзините граници преминуваат меѓу 1.000-2.000 униформирани четници.
По 1922 година, ВМРО формира држава во држава на територијата на југозападна Бугарија, во Петричкиот крај. Тоа се случува со согласност на властите во Софија, иако „чкрта со забите“. Таа држава во држава располага со самостојна даночна, полициска и сопствена фракција во бугарскиот парламент. Нејзиниот голем дипломатски апарат соработува со Турција и Унгарија, склучува сојузи со СССР и со Италија. Само Вајмарска Германија ја откажува соработката со ВМРО, иако и таму голем број политичари, дипломати, претприемачи, интелектуалци и новинари се големи симпатизери на организацијата.
Во 1927 година во раководството на ВМРО се појавуваат различни гледишта во однос на тактиката на организацијата. Интензивната партизанска борба е заменета со принципот на терористичка активност: кон прогласени југословенски лидери се насочуваат тројки или петорки од атентатори; спрема претставници на новиот европски повоен поредок се подготвуваат самоубиствени атентати, а против дисиденти во сопствените редови се изрекуваат смртни пресуди.
Во 1928 г. таа нова тактика води до остар внатрешен конфликт, кој ја дели организацијата на две крила, што започнуваат со масовни братоубиства. Движечка сила на тој нов развој во ВМРО е Иван Михајлов, познат уште и под псевдонимот „Радко Дејанов“. Во 1925 година, една година по убиството на харизматичниот лидер на ВМРО,Тодор Александров, Иван Михајлов влегува во тричлениот централен комитет на организацијата. Тодор Александров, кој е прогимназиски учител и бугарски офицер, во 1916 година награден со Железен крст од Вилхелм II, по Првата светска војна, заедно со бугарскиот генерал Александар Протогеров, ја реорганизираат организацијата создадена во 1893 година, која првично се бори за автономна Македонија под управа на султанот, давајќи и друга насока во делувањето-присоединување на Македонија кон Бугарија.



По смртоносниот заговор против Александров, Михајлов ја користи позицијата на човек од доверба-негов секретар, за да го наследи неговото место во Централниот комитет. Во 1928 година, Михајлов го нарачува убиството на својот колега и противник во ЦК, генрал Протогеров, по што во раководството на ВМРО поставува двајца од најблиските соработници-Страхил Развигоров и Иван Караџов и така практично ја презема контролата над организацијата. Приврзаниците на Протогеров под раководство на Перо Шанданов и Наум Томалевски пружаат жесток отпор. Тоа води до долгогодишна внатрешна братобиствена војна, која одземала стотици жртви меѓу активистите од двете завојувани крила. И до денес бугарските изрази „македонска работа“ или „да завршиш нешто по македонски“ значат да направиш нешто на посебно жесток и крвав начин.



Во 1929 година, Михајлов започнува стратешка промена во ВМРО-одалечување од целта за присоединување на Македонија кон Бугарија и поставување на нова задача-„слободна и независна Македонија“, која ќе ги обединува трите дела т.е. Вардарска, Егејска и Пиринска Македонија како „втора бугарска држава на Балканот“. Во 1933 г. новиот курс на делување се претвора во доктрина на организацијата. Според Михајлов, нацијата на новоформираната држава, составена од „македонски Бугари“, може да се дефинира и како „бугаро-македонска“, зашто би била бугарска во етнокултурен и јазична смисла, и македонска-во регионална. Така, ВМРО си создава непријател во лицето на политичката елита во Бугарија, која до тој момент, во поголем дел, е позитивно расположен спрема организацијата. Како резултат на тоа, по 19 мај 1934 година, политичкит круг Звено и Воениот сојуз ја испраќаат бугарската армија против цитаделата на ВМРО во Петричко. Само за неколку дена структурите на организацијата се разбиени, лидерите и се интернирани, а во 1935 година на Михајлов му е изречена смртна пресуда.
Фатен во тесно, за разлика од останатите лидери во ВМРО, Михајлов успева неколку месеци да се крие во државата и во септември 1934 г. да избега во соседна Турција. Новиот лидер на Турција, роден во Македонија, Мустафа Кемал Ататурк, му дава на Михајлов политичко засолниште, веројатно со идејата да не може да се воспостави хегемонија на Балканот од страна на јужните Словени во форма на сојуз меѓу Југославија и Бугарија.
Непосредно по бегството на Михајлов во Турција, ВМРО успева да го нанесе својот најголем терористички удар-атентатот во Марсеј од 9 октомври 1934 година, во кој загинуваат југословенскиот крал Александар I Караѓорѓевиќ и францускиот министер за надворешни работи Луј Барту. Испраќањето на иксусниот атентатор на ВМРО, Владо Черноземски, е резултат на тесната соработка на Михајлов со хрватските усташи на Анте Павелиќ против Југославија. Павелиќ е иницијатор на планот за атентатот и тој реално ги оценува можностите на своите луѓе т.е. слаби и затоа и го моли Михајлов за помош. Откако нервите на тројцата хрватски атентатори на пристаништето во Марсеј нема да издржат, Черноземски успешно ја извршува задачата наложена од Михајлов. Имено, атентатот во Марсеј ќе го испровоцира Друштвото на народите да се обиде преку Женевската конвенција за спречување и казнување на тероризмот да ја мобилизира меѓународната јавност за противакција против организираниот тероризам и борбата против него да ја вклучи во меѓународното право.



Треба да се одбележи дека Михајлов, кој ги прекинал студиите по право во Софија, нема искуство во партизанската борба и никогаш не влегол во „внатрешноста“ на Македонија (оттука и „В“-то во името на организацијата), т.е. во бојното поле на самиот југ на Југославија. Тој се обидува да го надмине тој недостаток, кој негативно влијаел врз неговата позиција во организацијата целосно ориентирана кон култот на хероизмот и на мачеништвото, женејќи се со една популарна терористка на ВМРО. Во 1926 година тој склучува брак со Менча Карничева, која во 1924 година, по лична наредба на Михајлов, го извршува познатиот атентат против македонскиот политички деец во прогонство, Тодор Паница, во виенскиот Бургтеатар, за време на претставта „Пер Гинт“ од Ибзедн. Бргу по пресудата, австрискиот суд ја ослободува Карничева поради здравствени причини.
За време на четиригодишното прогонство во Турција, Михајлов и Карничева прво се интернирани во Северна Анадолија, а потоа на островот Бујук Ада во близина на Истанбул и безуспешно се обидуваат да добијат визи за САД. Таму, во рамки на Македонските политички организации во САД и Канада (МПО) со седиште во Форт Вејн, Индијана, ВМРО располага со густа мрежа од поддржувачи. Но, дури и Швајцарија, Романија и Велика Британија, како и бившиот сојузник на ВМРО-Италија на Мусолини не сакаат да ја примат терористичката двојка. Едвај во 1938 година Полска дозволува двајцата да влезат на нејзина територија, но под услов да се воздржат од секаков вид политичка дејност. Михајлов и сопругата добиваат визи на лична иницијатива на полскиот амбасадор во Софија, Адам Тарновски, кој уште за време на Првата светска војна бил дипломатски претставник на Австро-Унгарија во бугарската престолнина и одржува, тесни врски со ВМРО. Иако Варшава ги анулира визите поради бурни протести во Белград, турските власти го сместуваат семејството Михајлов на полскиот трговски брод „Левант“, кој бил закотвен во пристаништето во Измир. По долга одисеја низ Средоземното Море на 23 септември 1938 година бродот со своите непосакувани патници конечно пристигнува во Гдиња.

Quote:Германскиот историчар Штефан Требст за Ванчо Михајлов: Скопските ВМРО-вци категорично одбија да прогласат независност на Македонија



Предраг Димитровски 21.04.2022

Иако Ванчо Михајлов се населува во една глува провинција во Полска, тој има можност, како и пред тоа во Турција, да одржува блиски контакти со свои приврзаници од Бугарија и Северна Америка. По влегувањето на Вермахтот во Варшава во септември 1939 година, Михајлов и сопругата, која добро зборува германски, му се откриваат на Гестапо. Набргу потоа, тие се населуваат во Рајхот, но останува неизвесно колку долго. Таму тие привремено се сместуваат во Берлин, во четврт каде се непосредни соседи на Анте Павелиќ и неговото опкружување. Не е јасно какви контакти имал Михајлов во германската престолнина со националсоцијалистичката власт-во архивите на Третиот рајх досега не е пронајдена информација околу тоа прашање.



Веројатно пролетта 1940 година Михајлов се преселува во Будимпешта. Таму тој со германски и италијански претставници ја разгледува можност за формирање на македонска држава, додека Третиот рајх, како и фашистичка Италија се занимаваат со новата територијална поделба на Југоисточна Европа. Влијанието на Михајлов врз преживеаните структури на ВМРО во Бугарија реално, многу забележливо, се намалува во април 1941-по повторната акупација на Вардарска Македонија од страна на бугарските војски и воспоставувањето на бугарска административна структура. Поголемиот дел од приврзаниците на Михајлов го одобруваат тоа де факто присоединување како „повторно обединување“ на Македонија со „Мајка Бугарија“ и преземаат функции на окупираната територија. Михајлов, кој непоколебливо ја следи целта-„слободна и независна Македонија“, во мај 1941 година прифаќа да се пресели во Загреб, по покана испратена од неговиот долгогодишен сојузник Павелиќ, кој во меѓувреме е прогласен за водач („Поглавник“) на германско-италијанската маронетска држава-Независна држава Хрватска (НДХ). До 1944 година, Михајлов работи како најважен надворешнополитички и военополитички советник на хрватската власт на усташите, како десна рака на Павелиќ.
Од Загреб, Михајлов продолжува да одржува блиски контакти со Рим и со Берлин. Пролетта 1943 година тој со началниците на италијанската армија се договара за формирање на ВМРО-одреди, кои ќе ги поддржат италијанските окупациони делови во северна Грција. Во октомври 1943 година, непосредно по повлекувањето на Италијанците од Балканот, во преговори со рајхсфирерот на СС, Хајнрих Химлер, Михајлов договара формирање на силна ВМРО-заштитна група („Безбедност“) од 12.000 лица, што ќе биде распоредена во грчкиот дел на Македонија окупиран од Германците.
Меѓутоа, собирањето на нејзиниот состав пропаѓа и не се стигнува до договорената сила. Исто така, останува нереализиран и предлогот на Михајлов испратен до Павелиќ за формирање на силна платена армија на ВМРО, која ќе се бори против различните партизански формации во босанскиот дел на НДХ.



Но, во Бугарија, цар Борис III, како и власта и военото раководство во државата, со вознемиреност гледаат на активностите на Михајлов во Загреб, зашто стравуваат дека неговиот план од Берлин за формирање „слободна и независна Македонија“, може да успее. И за да може да биде контролиран, смртната пресуда му се укинува и му се предлага да се врати во Бугарија и да добие функција во Вардарска Македонија. На изненадување на Софија и на неговите најблиски поддржувачи, Михајлов категорично го отфрла предлогот.
По позитивна е неговата реакција кон предлогот на германскиот министер за надворешни работи Јоаким фон Рибентроп-да стане претседател на една македонска држава под покровителство на Третиот рајх. На 1 септември 1944 година, Хитлер издава „фирерска наредба“ за итно прогласување на таква државна творба. На тој начин, заради Црвената армија која молскавично навлегува на Балканот, треба да се гарантира повлекувањето на Вермахтот од Грција.
Михајлов си го задржува правото конечен одговор за германскиот предлог да даде откако ќе направи студиска посета на Скопје. На 3 септември 1944 година, тој со германски авион од Загреб пристигнува во Софија, каде со своите соработници ја разгледува ситуацијата. На 5 септември, човекот за врска меѓу Михајлов и СС началникот на шестата управа (надворешнополитичко разузнавање) во Генералниот директорат за царска безбедност, бригадфирерот на СС, Валтер Шеленберг, му испраќа телеграма на Рибентроп: „Со неколку разговори-денес и утре, Михајлов треба да се обиде да го спаси тоа што треба. Меѓутоа, ситуацијата изгледа безнадежно. И Михајлов е со исто мислење, зашто самиот може да се убеди како стојат работите“.
Во исто време, СССР и објавува војна на Бугарија. Брзото навлегување на советските трупи во балканската држава и нивното напредување до основната германска линија на поврзување во Вардарската долина водат до драматично заострување на воената ситуација. Како резултат на тоа, Рибентроп го притикс германскиот амбасадор во Софија, СС-обергрупенфирерот Адолф Хајнц Бекерле:„Фирерот денеска повторно нареди да биде прогласена независноста на Македонија-овојпат без одлагања“.



На истиот 5 септември, Михајлов патува од Софија за Скопје каде на 6 септември врши низа советувања со активисти на ВМРО и со локални првенци, а има средби со комунистичките партизани и со претставници на граѓанското антибугарско движење на отпорот на Методи Андонов Ченто. Вечерта тој ја соопштува својата одлука, што веднаш и е пренесена од германскиот конзулат во Скопје на амбасадата во Софија:„Комитетот (=скопските ВМРО-вци) категорично одбија да прогласат независност на Македонија, убедени од Ванчо Михајлов и по темелна анализа на стекнатите околности. Аргументирајќи ја својата одлука Михајлов најмногу се осврнува на: 1.Отсуство на приврзаници, кои се подготвени да застанат зад независноста и да ја наметнат. 2. Континуирана и прогресивна деморализација на целото население“.

Quote:Германскиот историчар Штефан Требст за Ванчо Михајлов: „Михајловист“ станува етикета опасна по живот


Предраг Димитровски 22.04.2022

Додека Хитлер, Химлер и Рибентроп се нервираат од откажувањето на Михајлов, началниците во Вермахтот го преземаат управувањето со Македонија во свои раце, во моменти кога таа е „соголена“ заради повлекувањето на бугарските окупациони сили. На 12 ноември 1944 година, Скопје го напуштаат и последните германски единици и тргнуваат во правец на Приштина, а наредниот ден во Скопје влегуваат партизаните на Тито.


Михајлов со сопругата, заедно со неколкумина верни другари се евакуирани од СС од Акопје прво во Виена, а пролетта 1945 година е преместен во градчето Алтаузе во австриските Алпи. За разлика од многуте таму присутни националсоцијалистички величини, Михајлов не е вознемируван ниту од американските единици, кои во градот стигнуваат на 9 мај 1945 година, ниту од потоа воспоставената британска воена администрација, а не е вознемирен и кога Титова Југославија од Англичаните официјално бара негова екстрадиција.
Не е познато каде Михајлов и неговата сопруга ги минуваат првите години по војната. Веројатно привремено во Шпанија на Франко. Во 1948 година тој успева да добие државјанство на Италија, па во наредните 42 години ја напушта само за да одмори во Австрија и во Германија. Од 1958 година, тој под идентитет на „проф.Џовани од Унгарија“ живее во римската четврт Монтесакро, на ул.„Виа Понца“ 6/7. Се радува на протекциите од својот долгогодишен познаник Анџело Ронкали, кој во периодот 1925-1934 година е апостолски претставник на Ватикан во Бугарија, а потоа-до 1939 година е апостолски пратеник во државата во која Михајлов добива засолниште-Турција. Во 1958 година Анџело Ронкали е избран за папа Јован XXIII. За разлика од Павелиќ и од други усташки лидери, Михајлов не ги користи своите добри односи со Ватикан за да се провлече низ „каналот на стаорците“ („Ratline“) и да најде безбедност во Јужна Америка.


Кога во 1946 година во „народна демократска“ Бугарија се ликвидирани и последните членови на ВМРО-то на Михајлов под раководство на Кирил Дрангов и Владо Куртев, приврзаниците на Протогеров, сега поврзани со БКП, прават кариери во различни министерства и особено во Државната безбедност на НР Бугарија. Исто така, и во новата југословенска република Македонија тамошната комунистичка тајна полиција ги задушува обидите за реорганизација на блиските до Михајлов. Од тој момент во сталинистичка Бугарија, како и во титова Југославија „михајловист“ станува етикета опасна по живот.


Меѓутоа, сепак, во 1978 година долгогодишниот бугарски претседател и раководител на партијата Тодор Живков издава наредба да се воспостави таен контакт со протераниот во егзил во Италија-Михајлов. Мотив за тоа е разгорувачкиот бугарско-југословенски спор за Македонија и поконкретно прашањето дали постои македонска нација, како што тврдат од Белград и од Скопје, или дали поголемиот дел од населението на Македонија се Бугари-како што смета Софија. Фактот што во тој спор Михајлов застанува на бугарска страна, го прави за Живков важен сојузник против Југославија, пред се меѓу бугарската и македонската дијаспора во Северна Америка и Океанија.
Истовремено, Михајлов во комунистичка Бугарија гледа партнер против Тито и Лазар Колишевски и против нивниот проект за посебна македонска нација, со национален јазик, национална литература, национална црква и посебен македонски, а не бугарски идентитет.
Запрашан дали многубројните од него нарачани смртни пресуди против бугарски и југословенски политичари и чиновници и особено против членовите на ВМРО му тежат на неговата совест, Михајлов одговара дека таквите пресуди се негово дело само во отежнителни случаи на предавство или, пак, при злоупотреби со пари на организацијата, како и во случаи кога смртните пресуди се правно издржани и донесени од правораздавачките органи на ВМРО. „Ми се наложуваше да потпишувам смртни пресуди на мои пријатели“, признава Михајлов, сочувствувајќи со себе во разговор со бугарскиот функционер во Ватикан, Георги Елдров. Патем, ВМРО била „суверена државна структура“ и „дејствувала како другите држави“. Тоа што бројот на смртните пресуди бил споредбено поголем, Михајлов го објаснува со околноста дека „организацијата немала затвори за задржување на прекршителите на уставот“.
По епохалната 1989 година, во Бугарија и во новата Република Македонија се појавуваат независни македонски партии, што се сметаат за организации наследнички на ВМРО. Во сегашна демократска Бугарија бившиот шеф на ЦК на ВМРО, Михајлов, е сметан за национален херој. Од друга страна, денес во Македонија, родениот во 1896 година во источномакедонскиот град Штип, Иван Михајлов, станува делумно рехабилитиран-наспроти неговите погледи околу националното прашање. Во 2000 година неколку пратеници од македонското Собрание учествуваат на панихида отслужена за атентаторот-камиказе од ВМРО-Владо Черноземски, кој во 1934 година во Марсеј исклучително успешно се справува со задачата дадена од Михајлов. Во 2002 година, во центарот на Скопје се открива спомен-плоча и за една друга атентаторка-камиказе од ВМРО-Мара Бунева, која во 1928 година, исто така по наредба на Михајлов, убива високопоставе белградски службеник, а потоа и се самоубива.


Факт дека мирно починатиот на 5 септември 1990 година, на библиска возраст од 94 години, прогонетиот во егзил во Италија, нарачал стотици политички убиства, намерно се пренебрегнува во Бугарија и во Македонија. Околноста дека Турција, Полска, Унгарија, Хрватска и Австрија го прикривале и криеле Михајлов, наспроти тоа што тој од Бугарија бил официјално баран заради обвинение за терористичка дејност, во тие држави не игра никаква улога. А, во јавната меморија на Италија, како и во Германија, сојузникот на Мусолини и на Хитлер е целосно заборавен.
(Крај)